Sprang-Capelle bestaat in zijn huidige vorm pas sinds 1 januari 1923. Vóór die datum bestond deze gemeente uit drie afzonderlijke gemeenten, namelijk: Sprang, Vrijhoeve-Capelle en 's-Grevelduin-Capelle.
De Nieuwevaart is van oorsprong een veenzonestreek met vaart geweest, ontstaan
ca. 1200 à 1300. Dat gebied strekte zich uit vanaf de Hoge Zandschel tot en met
wat thans de Wendelnesseweg-Oost en -West heet. De vaart had verbinding met de
haven in Capelle.
Bij het T-kruispunt met de Heistraat bevond zich vroeger
het centrum met als belangrijk punt het station. Capelle-Nieuwevaart en de
burgemeesterswoning (de Villa).
De vaart was oorspronkelijk bedoeld om de
afgegraven turf – de bron van inkomsten – te vervoeren via de haven van Capelle
en het Oude Maasje naar Dordrecht, Gorinchem en Rotterdam – Delft. Later werden
op die verhoogde oeverwallen de huizen gebouwd.
Sprang werd gesticht omstreeks 1305 op een stuk grond, gelegen in het graafschap Holland aan de grens met het hertogdom Brabant, dat door graaf Willem III in leen werd gegeven. Een 25-tal jaren later werd er een kapel gesticht, die werd bediend vanuit de parochie Loon op Zand. Volgens een ordonnantie van 14 juli 1464 moest Sprang een zelfstandige parochie worden. Omstreeks 1475 werd begonnen met de bouw van de kerk die nu nog altijd het beeld van dit dorp siert. Tot 1610 bleef echter de bediening van deze kerk vanuit Loon op Zand plaatsvinden. In dat jaar werd de kerk overgenomen door de protestanten.
In 1795 ging Sprang behoren tot de provincie Noord Brabant. Capelle bestond aanvankelijk uit 3 en later uit 4 afzonderlijke ambachten, namelijk Nederveen-Capelle, 's-Grevelduin-Capelle, Vrijhoeven-Capelle en Zuidewijn-Capelle. Al deze ambachten ontstonden nadat de grond door de Hollandse graaf in leen was gegeven.
's-Grevelduin heette oorspronkelijk Wendelnesse. Vermoedelijk op grond van het feit dat te Wendelnesse een kapel stond is men van Capelle gaan spreken. Omstreeks 1409 werden leden uit het geslacht Van der Duijn heer van dit ambacht. In 1442 kwam een deel van het ambacht in bezit van de familie Schrevel. Of deze familienamen debet zijn aan de naam 's-Grevelduin staat niet vast. Doordat 's-Grevelduin beschikte over een kapel vervulde het automatisch een centrumfunctie voor de aangrenzende ambachten. Wat betreft het ambacht Nederveen was dit niet direkt een zware taak te noemen. Reeds in 1325 werd dit ambacht in leen gehouden door het geslacht Nederven. Vermoedelijk is dit ambacht in 1421 bij de Sint-Elisabethsvloed volkomen vernietigd en nadien niet meer opgebouwd. Zuidewijn behoorde aanvankelijk toe aan het geslacht Van den Zijdwinde. In 1379 is er reeds van richter en heemraden van Zijdewinde. In 1432 beleende de hertog van Bourgondië het geslacht Van der Merwede met dit ambacht. Latere ambachtsheren kwamen uit de geslachten Van Nuijssenborch 1544, Stappaerts 1752, Niel, Montens en tenslotte De Roy.
Vrijhoeven-Capelle werd in 1388 door Aalbrecht van Beijeren, vrij van tienden verkocht aan Zeger Floriszoon, vandaar ook de naam Vrijhoeven. Of dit ambacht behoorde tot 's-Grevelduin of tot Zuidewijn is niet geheel duidelijk. Vrijhoeven heeft zich na deze verkoop vrij gemaakt van de oorspronkelijke ambachtsheer en werd sedertdien bestuurd en bezeten door alle inwoners gezamenlijk. Vermoedelijk is met deze afscheiding ook een deel van Zuidewijn overgegaan.
In de loop der eeuwen vererfden al de bovengenoemde ambachten behalve Vrijhoeven in één familie en zo ontstond uiteindelijk de gemeente 's-Grevelduin-Capelle, terwijl ook Vrijhoeven een zelfstandige gemeente werd. Zoals de andere dorpen in de Langstraat hebben ook deze drie dorpen een moeizaam bestaan geleid, geteisterd door overstromingen, oorlogshandelingen en zware schattingen. De belangrijkste middelen van bestaan vormden de turfhandel en scheepvaart. In latere eeuwen bloeide de leerindustrie sterk op.
Aardijkskundig Woordenboek der Nederlanden
Uit dit boek, geschreven door Abraham Jacob van der Aa in de periode 1837-1851, halen we de volgende informatie.
Capelle, gemeente in de Langstraat, begrensd door (N) Oude Maasje, Dussen-Munster-en-Muilkerk, Meeuwen-Hill-en-Babylonienbroek, en Drongelen-Hagoort-Gansoijen-en-Doeveren, (O) Besoijen en Vrijhoeve-Capelle, (Z) Loon op Zand en Dongen, (W) Waspik.
Bevat de heerlijkheid 's-Grevelduin Capelle en daarin het dorp Capelle, de gehuchten Nieuwstraat of Heistraat, Hoogevaart, Nieuwvaart, Willem van Gentsvaart, een gedeelte van het gehucht Lage-Zandschel, en de heerlijkheden Nederveen-Capcelle en Zuidewijn-Capelle.
Het telt 293 huizen en ongeveer 1900 inwoners, die meestal hun bestaan vinden in de hooibouw, en de (kleinschalige) handel in runderen en paarden. Ongeveer 1700 van de inwoners zijn Nederlands-Hervormd (gemeente 's-Grevelduin-en-Vrijhoeve-Capelle), de rest Rooms-Katholiek (parochie Waspik of Kaatsheuvel). Er is één school in het dorp, met gemiddeld 125 leerlingen.
Vroeger was hier veel doortocht, langs het veer over de Oude Maas, omdat toen alle rijtuigen die van Gorinchem naar Breda en verder reden, hier moesten overvaren, zodat het dan ook de gebruikelijke pleisterplaats was. Sinds het aanleggen van het Keizersveer is deze route niet meer in gebruik.
De kerk, oorspronkelijk RK, in de Reformatie overgenomen door de hervormden, is in het jaar 1780 vervangen door een nieuwe achthoekige koepelkerk. In het jaar 1816 is er een fraai orgel in geplaatst.
Capelle heeft in het jaar 1758 het recht op drie vrije jaarmarkten gekregen, waarvan jaarlijks nog twee gehouden worden: maart en november. Beide zijn paarden- en veemarkten. Sinds dat jaar is het dorp ook bestraat. Het dorp is de geboorteplaats van de letterkundige Johannes Dillen (overleden 1598), tevens hoogleraar in Leiden.
In het jaar 1813 hebben de inwoners een bende Fransen verdreven die op strooptocht waren. In het jaar 1823 is er binnendijks een oud schip opgedolven, dat men bestempelt als een van de vaartuigen die in de belegering van Geertruidenberg door Prins Maurits in het jaar 1593 zijn gebruikt. In juni 1854 ontstond er een hevige brand waarbij een persoon het leven verloor, en 10 huizen opgingen in de vlammen.
's-Grevelduin-en-Vrijhoeve-Capelle is een kerkelijke ring in de classis van Heusden, die de volgende gemeenten bevat: Baardwijk, Elshout, Besoijen, Drunen-en-Nieuwkuik, 's Gravenmoer, 's Grevelduin-en-Vrijhoeve-Capelle, Loon-op-Zand, Raamsdonk, Sprang, Waalwijk en Waspik, met in totaal 10 kerken en ruim 4400 gemeenteleden.
De naam van de heerlijkheid 's-Grevelduin-Capelle wordt meestal als Grevelduin gespeld, maar er zijn redenen om aan te nemen dat het 's-Gravenduin moet zijn. De heerlijkheid heeft ooit toebehoord aan het geslacht Schrevel, maar dit is geen aanleiding voor de naam, aldus de auteur.
Sprang is een gemeente in de Langstraat, met daarin het dorp Sprang en het gehucht Sprangsevaart. 208 huizen, 323 gezinnen, voornamelijk werkzaam in de schoenenindustrie. Er zijn ook 2 molens in het dorp (koren en rosolie).
Qua religies is het dorp gemengd: 1290 hervormden, 70 overige protestantste denominaties, 340 RK, 20 joden. Het dorp heeft 1 schook, met gemiddeld 130 leerlingen.
De hervormde kerk is een tamelijk opvallend, zeg maar fors gebouw. De toren heeft tijdens de Franse bezetting als telegraaftoren gediend.
Vrijhoeve-Capelle is een gemeente in de Langstraat, begrensd door (N) Capelle en Besoijen, (O) Sprang, (Z) Loon op Zand. De gemeente bestaat uit de Binnenpolder, het Buitenpoldertje, de buurten Nieuwstraat, het Melkpad en het grootste deel va nhet Labbegat. Er staan ongeveer 70 huizen met ruim 70 gezinnen, die vooral van de akker- en hooibouw leven. Er zijn ook enkele schoenmamkers. Er is geen handel, afgezien van beperkte handel in paarden en runderen.
De bevolking is overwegend Nederlands-Hervormd (570). De overige inwoners zijn Rooms-Katholiek (50). Er is 1 school, in de Nieuwstraat, daterend uit 1836, met circa 115 leerlingen. Het kasteel van Zuidewijn staat in deze gemeente.
Archieven
- 's-Grevelduin-Capelle
- schepenbank 1524-1811
- Rooms-Katholieke parochie Capelle
- doopboek 1792-1794
- Rooms-Katholieke parochie Kaatsheuvel
- doopboek 1796-1810
- Rooms-Katholieke parochie Sprang
- doopboek 1792-1796
- Rooms-Katholieke parochie Vrijhoeve
- doopboek 1792-1795
- Nederduits-gereformeerde gemeente Sprang-Capelle
- doopboek 1645-1693